W wymiarze archiwalnym przeżywaliśmy rok 2021 pod znakiem czwartej edycji Programu UNESCO Pamięć Świata, w ramach którego na Polską Listę Krajową wpisano 15 obiektów, w tym zespół archiwalny Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca przechowywany w Archiwum Państwowym w Lublinie. Ważnym aspektem było również ogłoszenie przez Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych dokumentu Strategia rozwoju Archiwów Państwowych w latach 2021–2030. O uroczystych obchodach wydarzeń i rocznic oraz udziale w nich Archiwum Państwowego w Zamościu dowiecie się Państwo z Kalendarium wydarzeń.
Czy można przypadkiem namierzyć coś, co dawno zostało uznane za bezpowrotnie stracone? Owszem, można – wywołując przy tym niemałą sensację. Tak właśnie było z aktem lokacyjnym Zamościa, który od półtora wieku oficjalnie uchodził za zaginiony, natomiast znalazł się w zasobie Archiwum Narodowego w Krakowie. To z pewnością „archiwalna” wiadomość roku, a może i wieku. O dziejach dokumentu, drodze, jaką pokonał z Zamościa przez Grabowiec, Szczebrzeszyn, Lublin (być może Wilno) do Krakowa, piszą Jacek Feduszka i Jakub Żygawski. Autorzy wysuwają również hipotezy, w jaki sposób dokument mógł zaginąć i znaleźć się w Krakowie.
W dziale Artykuły witamy po kilku latach przerwy Ewę Prusicką. Autorka prezentuje tekst, w którym zestawia stan dworu i folwarku w Sitnie na podstawie planu z 1923 r. ze stanem współczesnym. Powodem jest przypadający w 2021 r. jubileuszu 600-lecia Sitna. Zbigniew Stankiewicz zebrał informacje dotyczące struktury działania administracji wojskowej, sądowej i samorządowej w okresie austriackiej okupacji Zamościa 1915–1918. Debiutująca w „Archiwariuszu” Beata Gałan-Smól przedstawiła ciekawą i mało znaną poza lokalną społecznością historię wystawionego w latach 20. XX w. pomnika Niepodległości w Krynicach. W drugim na łamach niniejszego tomu artykule Zbigniew Stankiewicz prezentuje szczegółowo strukturę funkcjonowania w Zamościu i na Zamojszczyźnie wojsk niemieckich podczas II wojny światowej. Poza jednostkami wojskowymi, ze szczególnym naciskiem na wojska lotnicze, autor omawia również formacje uzupełniające trzon militarny Wehrmachtu oraz służby porządkowe. Tematykę II wojny światowej porusza również artykuł Mariana Głowacza, Zbigniewa Mazura i Janusza Panasiewicza, będący przyczynkiem do usystematyzowania lokalizacji fortyfikacji polowych Wehrmachtu na terenach nadbużańskich. Autorzy zestawili informacje źródłowe z przeprowadzoną w terenie wizją lokalną pozostałości po umocnieniach w dzisiejszych powiatach: hrubieszowskim i chełmskim, wysuwając interesujące wnioski badawcze. Z uwagi na przypadający Rok Prymasa Stefana Wyszyńskiego Ewelina Nawrocka przedstawiła najważniejsze fakty z życiorysu błogosławionego, zwracając uwagę na epizody związane z pobytem ks. Wyszyńskiego na Zamojszczyźnie.
Dział Źródła i materiały rozpoczynamy artykułem Janusza Panasiewicza na temat opisu statystycznego Hrubieszowa z maja 1860 r. Autor zwrócił uwagę na kwestię lokalizacji zamku w oparciu o informacje znajdujące się w dokumencie. Ewelina Nawrocka przedstawiła życiorys Karola Namysłowskiego z okazji 165. rocznicy jego urodzin oraz jubileuszu 140-lecia Orkiestry Włościańskiej (obecnie Symfonicznej) – jego dzieła. Kolejną publikacją Autorki jest przyczynek do powstania biblioteki w Zamościu, która, jako Książnica Zamojska im. Stanisława Kostki Zamoyskiego, świętuje jubileusz 100-lecia działalności. Agnieszka Szykuła-Żygawska kontynuuje analizę ginących zawodów wśród zamojskiej społeczności w oparciu o źródłowe materiały metrykalne, tym razem z okresu dwudziestolecia międzywojennego. Jan Czwartkowski, debiutujący na łamach „Archiwariusza Zamojskiego”, przedstawia zarys struktury Niemieckiej Poczty Wschód na Zamojszczyźnie podczas II wojny światowej, oparty o kolekcję materiałów pocztowych (karty pocztowe, koperty, odciski pieczęci, korespondencja) przekazanych do AP Zamość. Na koniec krótka publikacja Eweliny Nawrockiej przypomina drogę, którą pokonał Zamość, aby znaleźć się na liście UNESCO. Ponadto polecamy recenzje książek oraz lekturę kalendarium zestawiającego najważniejsze wydarzenia mijającego roku.